Psikanalitik Açıdan Fobi

Gözde Özbek, Uzman Klinik Psikolog

Fobi Nedir?

Korku rasyonel ve işlevsel bir tepkiyken fobi; gerçek bir tehlike teşkil etmeyen fakat anksiyete ve kaçınmacılığı tetikleyen bir nesne ya da duruma karşı duyulan aşırı ya da anlamsız ve sürekli korkudur. Fobik nesne kişide hem kaygı hem de korku uyandırır. Yani fobik nesnenin tehdidi içeriden ve dışarıdan algılanır.

Fobi kelimesi, kökenini Yunanca panik veya endişe halindeki korku ya da korku nesnesi anlamına gelen Phobos kelimesinden almaktadır.

 

Fobiler nasıl kategorize edilir?

Yaklaşık 500’den fazla özgül fobi bulunmaktadır. Birçok belirli bir nesneye yönelik özgül fobinin yunanca isimleri vardır (örn. agorofobi, akrofobi, islamfobi, homofobi gibi). Günümüzde ağırlıklı olarak Marks’ın 1970 yılında oluşturduğu 4 ana kategoriye ayrılarak yorumlanır.

• Agorafobi: En yaygın görülen fobidir. Agorafobi yalnızca açık alandan değil kalabalıktan, seyahat etmekten de korkabilirler. En yaygın görülen fobi türüdür.
• Hayvan fobisi: Tanımlanması çok kolay bir fobi türüdür. Fobi nesnesi olmadığında kişide yarattığı gerilim oldukça düşüktür.
• Sosyal fobi: Topluluk önünde konuşma, kızarma, yazma korkularına denir. Bireyin topluluk önündeki performansına yönelik duyduğu korkulardır.
• Özgül fobi: Herhangi bir yaş döneminde başlar ve tekrarlı güçlü bir şekilde devam eder. Bireye özgü durumlardır. Yükseklik, karanlık, su fobisi olabildiği gibi çok daha farklı nesnelere karşı da olabilir.

 

Psikanalitik bakış açısıyla fobi nedir?

Psikanalitik yaklaşıma göre bastırılmış malzeme kendini bilinci çıkarmak için baskı uygular. Kimi zaman bastırma mekanizması tehlikeyi bilinçten uzak tutmada yetersiz kalır. Bu nedenle yer değiştirme, simgeleştirme ve gerileme mekanizmaları devreye girer. Kişi için artık kaygı belirli bir nesneye veya duruma bağlanır. Bu sayede de aslında kontrol edilemez durum kaçınılabilir ve kontrol edilebilir bir durum haline gelir.

Psikanalizin en yoğunlaştığı grup özgül fobiler ve hayvan fobileri olmuştur. Freud’un literatüre en önemli katkısı ise Küçük Hans vakasıdır. Freud, Hans’ın at tarafından ısırılma korkusunu ödipal kompleks ile ilişkilendirerek babasının onu kastre edeceğinden duyduğu korkuya bağlar. Freud’a göre yetişkinlerde fobi cinsellikle ilişkili durumlardan doğar; fakat modern psikanaliz dünyası farklı streslerin ve hüsranların da fobik reaksiyonlara yol açabileceğini savunur.  Psikanalitik açıdan korkulan şey aslında bilinçdışında arzulanan şeydir. Ancak kimi durumlarda ise arzu değil, iğdiş edilme ve sevginin kaybına dair tehdittir. (Fenichle, 1945)

Lacan 1956-7 seminerlerinde Küçük Hans’ın okumasını yapmıştır ve fobilerle ilgili kendi görüşlerini ortaya koymuştur. Freud gibi o da önce anksiyetenin oluştuğunu ve fobinin bu anksiyeteden kaçınmak için geliştirilmiş bir mekanizma olduğunu savunur. Fakat Lacan, Freud’un aksine Küçük Hans’ın at fobisini yalnızca babasıyla ilişkilendirmez. Ona göre fobi nesnesi tek bir kişiyi değil pek çok kişiyi temsil eder. Örneğin Hans bazen atın onu ısıracağından bazen de attan düşeceğinden korkar, bu durumların hepsi Hans’ın hayatındaki farklı kişilerle ilişkilendirilmelidir.  Fobi ile hayali korku nesnesi Hans’ın sembolik dünyasının yeniden organize edilmesine yardımcı olmuştur. Bu durumda fobi tamamen negatif bir durum değildir. Fobilerle beraber travmatik durumlar sembolik düzeyde düşünebilir ya yaşanılabilir kılınır. Fobiler hayaliden sembolizme geçişe yardımcı olur.

Fobiler kimi zaman da çocukluk döneminde bastırılmış korkulardan doğar. Bunlar bilinç düzeyinde algılamanın fazlasıyla acılı olduğu korkunç düşünce ve anılardır. Korku ya da anı egoyu korumak için bastırılmış ve bilinçdışının derinliklerine gömülmüştür.  Bu anı ve düşünceler gerçekte yaşanmış olaylar olabildiği gibi çocuğun kendi penceresinden gördüğü gerçeklik düzleminde de şekillenmiş olabilir.

Fobiler; kompleksi, travmayı ya da çatışmayı sembolik olarak yansıtabilir. Örneğin bir tecavüz mağduru yılan fobisi geliştirebilir. Kendi saldırganlığından korkan bir kişi köpek fobisi geliştirebilir böylece saldırganlık kaynağını köpeklere atamış olur. İçerideki tehdit ve anksiyete, dışarıdaki bir nesneye ya da duruma yönelmesiyle artık kaçınılabilecek bir hal alır. Böylece fobiler sayesinde yasaklanmış arzuların yarattığı anksiyeteden kaçılmış ve bu arzuları tahrik eden durumlara karşı kaçınmacı yaklaşım öne çıkarılmış olur.

 

Agorofobi Nedir?

Açık alanlardan korkma olarak bilinen agorofobi, yalnızca açık alan değil alışveriş merkezi, kalabalık hatta kimi zaman kapalı alanlardan da korkuya neden olur. Mittleman, “sınırlı bir çembere” benzetir. Agorafobi ise kişinin benliği ve kimliğinin tehdit altında kalmasıyla ilişkilidir ve insan gelişiminin ilk evreleri ile bağıntılı olduğu düşünülür. Freud hayvan fobilerini fallik-ödipal düzleme yerleştirirken, agorafobi için bebeklik dönemine doğru geçici regresyon açıklamasını yapmıştır. Weiss (1964) ise sabit bir destek noktasını terk etmeye karşı kaygı tepkisinin aşırı hali olarak tanımlar. Aktar (2014) agorafobiyi kişinin kendi bütünlüğünü tehlikeye atmadan kendi içsel nesnelerinden ne kadar uzaklaşabilir sorusunun yanıtıyla anlamlandırır.

 

Psikanalitik terapide fobi nasıl çalışılır?

Psikanalitik çalışmada özgül fobinin nedenini anlamak rüyadaki sembollerin anlaşılmasına benzer bir süreçtir (Lewin, 1952). Fobik nesnelerin evrensel anlamları olduğu gibi, kişinin hikayesindeki anlamını anlamak bunun içinde danışanın çağrışımlarını kullanmak gerekir.

Fobinin korku ve kaygıdan farklı olduğunu unutmamak gerekir. Bir korku belirli bir kültürel öğeye, yaş grubuna, aktif bir kaçma hali yoksa ve fobik durumdan kaçıldığında rahatlama varsa, nesne veya duruma yönelik fobik bir durumdan söz edebiliriz.

Terapi sürecinde kişinin korkusunu taşımak ve kapsayabilmek gerekir. Terapist, bir nesneye yöneltilmiş olan, gerçek dışı hale gelen, dile getirilmesinin bile güç olduğu korkunun altında yatan çatışmayı, kaygıyı danışan işleyebilene kadar onun yerine taşıyabilmeli ve kapsayabilmelidir.

 

Referanslar

Compton, A. (1992). The Psychoanalytic View of Phobias: Part I: Freud’s Theories of Phobias and Anxiety. The Psychoanalytic Quarterly, 61(2), 206-229.

Garcia, R. (2017). Neurobiology of fear and specific phobias. Learning & Memory, 24(9), 462-471.

Hirsch, E. D., Kett, J. F., & Trefil, J. S. (2002). The new dictionary of cultural literacy. Houghton Mifflin Harcourt.

Nemiah, J. C. (1981). A psychoanalytic view of phobias. The American Journal of Psychoanalysis, 41(2), 115-120.

Nothing to fear but fear itself: where do phobias come from? Headspace. (n.d.). https://www.headspace.com/articles/where-do-phobias-come-from.

Phobia. Encyclopedia of Psychoanalysis. (2019, May 20). https://nosubject.com/Phobia.

Phobia: Notes on Phobia (Types, Symptoms, Theories and Treatment of Phobia). Your Article Library. (2014, May 3). https://www.yourarticlelibrary.com/notes/phobia-notes-on-phobia-types-symptoms-theories-and-treatment-of-phobia/12837.

Phobias: diagnosis, etiology and treatment · Blog Psychoanalyst in Madrid. (n.d.). https://www.consultabaekeland.com/p/en/psychoanalyst-madrid-blog/phobias-diagnosis-etiology-and-treatment.php.

Rosenberg, B. D. I. (2013, November 6). Phobias And Fear. Westchester Therapist. http://ilanarosenberg.com/2013/11/06/phobias-and-fear/.

• Unvan: Uzman Klinik Psikolog, Psikoterapist

• Eğitim: Hacettepe Üniversitesi (Lisans), Koç Üniversitesi (Endüstri Örgüt Psikolojisi Yüksek Lisans), İstanbul Bilgi Üniversitesi (Klinik Psikoloji Yüksek Lisans)

• Uzmanlık Alanı: Yetişkin ve ergen bireysel psikoterapi

• Çalıştığı Ekol: Psikanalitik Psikoterapi